Menig lid van de familie Neomagus meent dat zijn achternaam een gelatiniseerde of verlatijnste vorm is van Nijmegen. Maar zoekt hij in een woordenboek Latijn-Nederlands naar neo en naar magus, dan tast hij mis. Neo blijkt geen Latijns woord te zijn. Magus betekent magiër, Perzisch voor priester, tovenaar, bezweerder. Hoe zit dat?

Neo is Grieks voor nieuw, in het Latijn novus. Het voorvoegsel novio voor tal van steden uit de tijd van de Romeinen is daarvan afgeleid. De meest gebruikte oorspronkelijke naam van Nijmegen is dan ook Noviomagus.

Magus, magen, magum of magos is een oorspronkelijk Keltisch begrip voor vast verblijf of schuilplaats1 of markt, marktplaats. Noviomagus is zodoende, afgeleid van de eerste betekenis, de naam voor een nieuwe vaste verblijfplaats. Gebaseerd op de tweede betekenis van magus: marktplaats, is de vertaling nieuwe marktplaats.2 Ook Van Dale noemt Noviomagus een Keltische stedennaam.3

Zoals we hebben gezien is er, behalve een Keltisch, een Latijns woord magus. Dat is een Grieks leenwoord, oorspronkelijk Perzisch, dat magiër, wijze man of tovenaar betekent. Een magiër is in het oude Perzië een lid van een priesterklasse. In het Middeleeuwse Neo-Latijn wordt magus gebruikt om de Drie Koningen aan te duiden, ook wijze mannen.4

Hendriks herinnert in een artikel over Gerardus Geldenhauer Noviomagus/Neomagus aan de spotnaam die Erasmus hem geeft: Vulturius Necomus, zoiets als Gieraard de Dwaas. Want, zo stelt Hendriks, comus staat voor dwaas, dronken, in tegenstelling tot magus, wijs, bezadigd.5

Neomagus in de betekenis van nieuwe magiër is ook de naam die een makelaar in onroerend goed in Arizona zichzelf heeft gegeven.6 En iemand die beroepshalve teleurgesteld is in een lid van de familie Neomagus met wie hij zaken doet, noemt hem in een krantenartikel ‘nieuwe magiër’.7

Tussen 1998 en 2007 verschijnen zeven boeken over Harry Potter van de Engelse schrijfster J.K. Rowling. Harry Potter is een jongetje dat terechtkomt op de Zweinsteins Hogeschool voor Hekserij en Hocus-Pocus. Op de Duitse website www.fanfiktion.de staat in 2007 een beschouwing over de boeken onder de titel Harry Potter und das Licht der Neomagie.

Er is dus geen relatie tussen het Latijnse magus en de plaatsnaam Neomagus of Noviomagus. Wie de Latijnse vertaling voor nieuw zoekt, vindt novus, terwijl het Latijn voor markt(plaats) mercatus of forum is.8 Met andere woorden, Neomagus is geen oorspronkelijke Latijnse naam. De bij het begin van onze jaartelling verspreid in West-Europa voorkomende plaatsnaam Neomagus of Noviomagus, is door de Romeinen als het ware overgenomen van de oorspronkelijke Keltische of gekeltificeerde bevolking (waaronder de Germanen en Bataven) en opgenomen in de klassieke Latijnse taal. Dat is de taal uit de streek Latium (nu Lazio), waarvan Rome de hoofdstad is. Vanuit Rome ontstaat het Romeinse Rijk met het Latijn als voertaal. Metzler noemt de naam Noviomagus in het Keltische nederzettingengebied ‘weit verbreitet’. De naam komt voor in Gallië, Germanië links van de Rijn, Britannië, noordelijk Italië en Spanje. Ook Van der Wal spreekt van Keltische gelatiniseerde plaatsnamen als Noviomagus.9

Hoe zit dat met de Kelten? Het is een Griekse verzamelnaam voor een groep van volken uit de oudheid die zich hebben verspreid tot in Hongarije, de Balkan, Spanje en Engeland. De naam Galliërs is er van afgeleid. De Germanen wonen noordelijker. In de tweede en eerste eeuw voor Christus is er in het gebied van de Germanen een sterke keltificering aan de gang, waarbij in enkele gebieden ook de Keltische taal ingang vindt. Vanaf het eind van de eerste eeuw voor Christus, bij de Romeinse veroveringen, worden de Kelten merendeels geromaniseerd. Ze nemen de omgangstaal van de Romeinen, het Vulgair-Latijn, over dat zich later ontwikkelt tot de Franse taal. Zodoende wordt het Keltische magus in de betekenis van marktplaats een Latijns, dus Romeins woord. Daarnaast bestaat, zoals gezegd, het oorspronkelijke Latijnse magus in de betekenis van magiër.

De Bataven of Batavieren zijn de oorspronkelijke Germaanse stam der Chatten die zich in het midden van de laatste eeuw voor Christus vanuit Hessen (bekendste stad: Frankfurt am Main) in de Rijndelta vestigt. In menig schoolgebouw heeft een plaat gehangen van Batavieren die de Rijn afzakken.

Omstreeks 16 voor Christus leggen de Romeinen een legerkamp aan op de heuvelrug in het oosten van Nijmegen, nu bekend als de Hunerberg. Enkele jaren later gevolgd door een kleiner kamp op het Kops Plateau. Ongeveer gelijktijdig vestigen de Romeinen zich op de westelijke uitloper van de heuvelrug, daar waar nu het Valkhof en het huidige centrum van Nijmegen liggen. Vanwege de situering in het land van de Bataven krijgt de vestiging de naam Oppidum Batavorum of Batavodurom, versterking of stad der Bataven, Batavenburg. De bevolking bestaat uit Romeinen, Gallo-Romeinen en Bataven.

Ook de Bataven worden geromaniseerd. Geen Germaans volk dient de Romeinen zo trouw als de Bataven. De naar schatting veertigduizend Bataven in het rivierengebied leveren wel vijfduizend soldaten aan de Romeinen. Na hun afzwaaien keren ze terug, verwerven het Romeinse burgerschap en nemen vaak een Latijnse naam aan.10

De ontstaansgeschiedenis van Nijmegen is in 2005 in museum Het Valkhof uitgebeeld op de expositie Nijmegen, de oudste stad van Nederland, en beschreven in de gelijknamige catalogus. Daarbij is afgerekend met het idee dat de Kelten of Bataven Nijmegen hebben gesticht, en al helemaal met de legenden over Magus, Bato en Caesar als stichters van Nijmegen. Zie ook het hoofdstuk ‘Vierduizend jaar Neomagus’.

De Bataven komen in 69 in opstand tegen de Romeinse overheersers nadat hun legeraanvoerders zijn beschuldigd van rebellie en de dienstplicht is ingevoerd. De Bataafse Opstand mislukt ondanks het feit dat de Bataven in de zomer van 70 Batavodurum in de as leggen. Er komt een nieuwe stad met de naam Noviomagus, conform de traditie om nederzettingen een op het Keltisch gebaseerde naam te geven.11 Keizer Marcus Ulpius Trajanus (98-117) geeft de stad in of omstreeks 98 of 104 stadsrechten en haar nieuwe naam: Ulpia Noviomagus Batavorum. Dit kennelijk om onderscheid te maken met andere plaatsen met de naam Noviomagus. Ulpia Noviomagus ligt op de plaats van de huidige Nijmeegse wijk Waterkwartier. De samenstelling van de bevolking verandert niet: Romeinen, Gallo-Romeinen en Bataven.

Ulpia verwijst naar de Flavische dynastie van Romeinse keizers. Ulpia is in feite de familienaam. Na de Flavische dynastie blijft de naam Noviomagus bestaan met door de eeuwen heen een aantal afgeleide vormen: Noviomagi, Niomago, Niumaga, Numaga, Neomagus, Nimwegen en Nijmegen.

In de vierde eeuw verwoesten de Franken de nederzetting en trekken de Romeinen (en Bataven) weg. In de tijd van de Franken en van Karel de Grote (800) blijft het Latijn de taal van het bestuur, de wetenschap en de kerk, de verkeerstaal, lingua franca. In het jaar 1150 laat keizer Frederik Barbarossa een nieuwe versterking bouwen op de plaats van wat nu in Nijmegen het Valkhof heet. Op de gedenksteen uit dat jaar staat onder meer ….in gelijke pracht als voorheen het oude bouwwerk van Neomagus hersteld…..12 In de vroege middeleeuwen is de naam Neomagus dus (weer) in zwang.

In het Bronnenboek van Delahaye komen we nog een aantal varianten op de naam Nijmegen tegen. Achter de namen het jaar waarin ze voorkomen in een akte, bij het bezoek van een bisschop, koning, keizer of andere vorst, en andere gebeurtenissen. Nivomago (991), Niumagon (991, 1018, 1040), Noviomago (996 en 1018), Nuimagum (1003), Nivimago (1006), Noviomagum (1012, 1152), Niumagun (1018), Niumagum (1018), Noviomagus (1021, 1033, 1044), Neomagum (1024), Noviomagus (1024, 1026, 1036, 1043, 1064, 1145, 1151), Novimago (1031), Neumago (1033), Niumago (1036, 1145), Nuvimagon (1039), Novimago (1044), Neomagi (1047), Neumaia (1125), Numaia (1152).  Ook de naam Neomagus komt enkele keren voor  (999,  1047, 1155).

Ongeveer samenvallend met de oprichting van de grote kloostergemeenschappen (1100) en van de eerste universiteiten in Europa (1300), ontstaat een vernieuwde belangstelling voor het Latijn. Het gaat dan om een van het klassieke Latijn afgeleide versie, beïnvloed door de uit het volkslatijn en de dialecten ontstane Romaanse talen, het neo-Latijn. Studenten worden met een Latijnse naam ingeschreven. Het Latijn is ook de spreek- en schrijftaal op de universiteiten. Vanaf het midden van de 14de eeuw krijgen uit Nijmegen afkomstige personen daarbij namen als Novomagyo, Novimagio en Nomaggio. Weer wat later, in de tijd van het Humanisme, gaan bestudeerde personen hun naam latiniseren of de Latijnse naam van hun stad van herkomst aan de hunne toevoegen. Dan komen de namen Noviomagus en Neomagus terug. De oudst bekende Neomagus is de omstreeks 1515 geboren Johannes Eusebius Neomagus, de stamvader van de familie.

De Nederlandse taal ‘leent’ in die periode, met name op wetenschappelijk gebied, veel woorden uit het Latijn maar ook uit het Grieks dat onder invloed van het Humanisme herontdekt wordt. Peter Jones zegt in zijn Latijn en Grieks voor beginners dat er nieuwe (vak)termen ontstaan, vaak hybride woorden, samengesteld uit het Latijn en het Grieks. De naam Neomagus is daar een voorbeeld van. Neo is Grieks, magus een oorspronkelijk Keltisch, later Latijns woord.