Johannes Smetius, oorspronkelijk Smith (1590-1651), is een Nijmeegs predikant, oudheidkundige, verzamelaar en auteur over de geschiedenis van zijn stad. Zijn hoofdwerk is het in het Latijn geschreven Oppidum Batavorum, seu Noviomagum, vertaald als Nijmegen, stad der Bataven, geschreven in 1644/1645. Bij zijn dood is hij bezig aan een stadskroniek en een catalogus van zijn collectie Romeinse vondsten. Zijn zoon Johannes heeft beide voltooid en zijn broer Reinier heeft ze uitgegeven als de Chronyck van de oude stadt der Batavieren en Antiquitates Neomagenses, Nijmeegse antiquiteiten. Johannes’ grafzerk is in de Stevenskerk te bezichtigen. Daarop staat in het Latijn: de stad gaf hij terug aan de oude Bataven, de kerk aan de rechtzinnige gelovigen.

Bij gelegenheid van de opening van museum Het Valkhof is in 1999 een vertaling verschenen van Oppidum Batavorum.1 Smetius wijdt een heel hoofdstuk aan de oorsprong van de naam Noviomagus of Neomagus. Hij zegt dat vaststaat dat steden waarvan de naam op magum of magus eindigt een daarmee bewezen hoge ouderdom bezitten en van Gallische, kortom Keltische oorsprong zijn. Daar doet de toevoeging novio of neo niets aan af. Met een verwijzing naar geschriften van de Griekse geograaf Ptolemaeus uit de tweede eeuw, somt Smetius een tiental steden met de naam Neomagus op die al in het oude Gallië bestaan. De Galliërs zijn een Keltisch volk.

Smetius stelt verder vast dat er verschillende vormen van dezelfde naam zijn ontstaan: Novimagum, Neomagum, Numagum, Noviomagum, Niumaga, Neumagum, Novomagum, Numaga, Nuimaga en Neumago. Smetius vermeldt daarbij steeds de naam van de auteur die een bepaalde schrijfwijze heeft gebruikt. En vandaag de dag, schrijft Smetius in 1644, kom je weer een grote verscheidenheid tegen: Numeghen, Nimmegen, Nieumeghen, Numegen, Neumagen, Nieumaghen, enzovoorts.2

Smetius wijdt verder een paragraaf aan de etymologie, de woordbetekenis van magum/magus.

Sommigen, zegt Smetius, verwijzen naar Magus, de zoon van Dis, de god van de onderwereld, of van Samothes, een Gallische heerser. Volgens de schrijver Berosus heeft deze Magus veel steden bij de Kelten gesticht die naar hem zijn vernoemd.

Smetius gaat uitgebreid in op de mogelijkheid dat magus is terug te voeren op het Hebreeuwse maah, buik, schip. Vandaar dat aan de Rijnoever veel steden hebben gelegen met een naam eindigend op magus.

Een volgende theorie zegt volgens Smetius dat magus woonplaats, huis, burcht of dorp betekent. Vóór de stadsbrand tijdens de opstand van de Bataven in 79 na Christus heet de vesting volgens deze theorie Magus, na de wederopbouw Noviomagus, nieuwe stad.

Dan is er nog de geschiedenis van een veldslag bij de monding van de Donau, waarna de bewoners van die streek zich vestigen aan de Rijn. Ze mengen zich daar met de oorspronkelijke bewoners die de nieuwelingen Noviomagi noemen, nieuwe magen of bloedverwanten. Daar dankt de stad Noviomagus volgens deze opvatting haar naam aan.

Dat Noviomagus of Neomagus een Keltisch begrip is, heeft Smetius goed gezien. En ook de betekenis is juist. Magus betekent zoveel als verblijfplaats, marktplaats. Neomagus is dus voor de Kelten een nieuwe plek om te wonen en handel te drijven. Tientallen steden dragen deze naam. De Romeinen romaniseren de Keltische volkeren en nemen de term Neomagus over. Dat is bij de komst van de Romeinen nog niet de naam van het huidige Nijmegen.

Immers, in het gebied tussen Waal en Rijn woont een Germaanse stam: de Bataven of Batavieren. De Romeinen vestigen kort voor het begin van onze jaartelling op de Hunerberg een militair kampement, en kort daarna een bestuurlijk centrum in het gebied dat we nu als het Valkhof en het centrum van Nijmegen kennen. Ze noemen deze nederzetting vanwege haar ligging in het land der Bataven: Oppidum Batavorum, stad der Bataven. Bij de Bataafse Opstand in 69/70 wordt de stad verwoest. Er komt een nieuwe vestiging verderop langs de Waal met de naam Ulpia Noviomagum. De Romeinen gebruiken dus een van de Kelten overgenomen naam voor hun nieuwe nederzetting.