Samuel Nethenus is de derde zoon van Anna Neomagus en Johannes Nethenus. 1 Hij komt op 16 mei 1628 ter wereld in Rees, de standplaats van zijn vader Johann, getrouwd met domineesdochter Anna Neomagus. Zijn doop is twee dagen later. Bij die gelegenheid wordt hij genoemd naar zijn oom Samuel Neomagus, een jongere broer van moeder Anna en in 1648 de eerste predikant in de zuidelijke Nederlanden.

Samuel Nethenus bezoekt vanaf zijn achtste levensjaar, evenals zijn broers, het gymnasium in Wesel, voorheen de latijnse school waaraan zijn grootvader Johannes les heeft gegeven. Elf jaar later gaat hij studeren bij Johannes Valkenier aan de hogeschool van Harderwijk. Na zijn studie is hij vanaf 1648 rector in Batenburg, een functie die vergelijkbaar is met die van directeur van een school.

In 1649 komt hij naar Baerl, maar omdat de landsheer de voorkeur geeft aan Arnoldus Blanck uit Moers, trekt Samuel Nethenus zich terug. Blanck besluit kort daarna als zendeling in Oost-Indië te gaan werken. Hij sterft op de heenreis. In december 1650 wordt Samuel opnieuw, mede door de invloed van de adellijke Cornillis von Baarll, naar Baerl beroepen en daar in dezelfde maand ingewijd. 2 Als assistent van zijn grootvader neemt hij het domineesambt op zich.

Het Gelderse Batenburg aan de Maas is bekend in Baerl. De tweede predikant van de gemeente, Wilhelm Scherer, in het Latijn Wilhelmus Tonsor, is een katholiek priester die in 1550 uit Baerl verbannen wordt, in 1565 in Batenburg als predikant opvalt en omstreeks 1572 als dominee naar Baerl terugkomt. Van 1587 tot 1599 is de predikantspost tijdens de Spaanse overheersing vacant. Als prins Maurits de Spanjaarden verdrijft, komt Johannes Neomagus als derde dominee naar Baerl. Zijn kleinzoon Samuel Nethenus is de vierde.

Als assistent van zijn grootvader moet Samuel met zijn gezin genoegen nemen met de helft van het domineesinkomen. Ook anderszins botsen de karakters. Dat verloopt niet zonder spanningen die in 1659 ook naar buiten komen en in feite tot de dood van Johannes in 1664 aanhouden.3 Het karakter van Samuel botst ook met de gemeenteleden.

Met Samuel tritt eine besonders eigenwillige und ongewöhnliche Persönlichkeit 4 in Erscheinung. Vanaf het begin streeft hij in zijn preken, catechisaties en huisbezoeken volijverig naar een geestelijke verdieping van het kerkelijk leven. Hij bevordert het houden van conventikels, buitenkerkelijke enigszins sektarische bijeenkomsten, voert een strenge avondmaalstucht en roept een invloedrijke vroomheidsbeweging in het leven. Hij is een zeer ijverig en ongeduldig, maar ook een geleerd en godvruchtig man, in het graafschap Meurs een belangrijk persoon. Hij is zoals gezegd streng in de leer, veroordeelt mensen met een onchristelijke levenswandel vanaf de preekstoel en trekt ten strijde tegen de schending van de zondagsrust, cafébezoek, vogelschieten, kermissen, eet- en drinkfeesten. Hij gaat zelfs zover dat hij de leer van collega’s openlijk veroordeelt. Zijn preken duren soms meer dan twee uren, zodat tal van gemeenteleden liever in buurgemeenten naar de kerk gaan. In het Biografische Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme wordt Samuel Nethenus een radicaal voorvechter genoemd ‘van het Duitse gereformeerd piëtisme van de eerste generatie’.

Samuel Nethenus neemt geen blad voor de mond. Na afloop van een namiddagpreek roept hij iemand na: God zal je wel weten te vinden. Als de kerkenraad hem daarop aanspreekt, wenst hij de kerkenraad verdoemenis toe. Bij een avondmaalsviering maakt hij de communicanten uit voor honden en varkens. Hij staat bekend om zijn ‘rauwe en aenstotelycke manieren van spreecken’. Hij wordt geschorst en geeft wel toe erg polariserend te zijn geweest. De classis van Moers verklaart hem weer beroepbaar maar de gemeente van Baerl vindt het welletjes en wil hem niet meer terug. Op 15 februari 1683 besluit de classis een bekwame predikant te benoemen, zodat na 33 jaar een eind komt aan Samuel Nethenus’ periode in Baerl.5

Ze kiest als opvolger de jonge Hermannus van der Linden. Oranjestadhouder Willem III, landsheer en (dus) hoofd van de kerk, benoemt hem in 1683. Dominee Van der Linden die van lieverlee uit hetzelfde hout gesneden blijkt te zijn als Samuel, krijgt ruzie met Wilhelm von Driesch, de nieuwe Heer von Baarll, tevens kerkoudste. Hermannus houdt in buurdorp Orsoy piëtistische conventikels. Het komt niet tot een afzetting maar, na twintig dienstjaren, wel tot een kerkelijk gedwongen overplaatsing naar Hoge en Lage Mierde.6 De dominee uit deze Kempische gemeente, Johannes Neomagus, komt in 1703 in zijn plaats naar Baerl. Deze achterkleinzoon van de in 1664 op 97-jarige leeftijd in Baerl overleden Johannes, maakt het de gemeente opnieuw moeilijk omdat hij zich achter de koning van Pruisen opstelt in wiens handen het graafschap Moers is overgegaan.

Terug naar Samuel Nethenus. Hij gaat in het voorjaar van 1683 naar de gemeente van Gulpen en Vijlen bij Maastricht, waar hij het ambt tot 1691 uitoefent. Hij gaat hier op de oude voet verder, hetgeen hem in 1687 en 1690 vermaningen oplevert van de Gelderse synode. Hij is niettemin geliefd in zijn gemeente en houdt drukbezochte conventikels in Maastricht. Zijn geschriften vallen op bij de vrouw van graaf Willem Maurits von Isenburg und Büdingen. De graaf benoemt hem op 8 september 1690 tot inspecteur, hofpredikant en konsistorialrat aan zijn hof in Birnstein, graafschap Isselburg, bij Rees. De gemeente van Gulpen en Vijlen beroept in 1691 zijn zoon Abraham als zijn opvolger, de derde generatie Nethenus. Abraham sterft er in 1709. Tot die derde generatie behoort ook Samuels zoon Christianus, die bijna veertig jaar predikant is in de Friese gemeente Hemelum, Mirns en Bakhuizen. De vierde generatie, Abrahams zoon Samuel Nethenus, studeert vanaf maart 1726 in Leiden.

Ook aan het hof veroorzaakt Samuel ergernissen en spanningen. Met instemming van de juridische en theologische faculteiten van de universiteit van Marburg wordt Samuel schuldig bevonden. In 1697 volgt zijn ontslag en wordt hij uit het ambt ontheven. In hetzelfde jaar laat hij in Amsterdam een autobiografisch geschrift het licht zien waarin hij zich rechtvaardigt: Apologia Nethenia. Hij brengt zijn laatste levensjaren in Amsterdam door, waar hij op 19 maart 1707 wordt begraven.

Samuel Nethenus trouwt vijf maal en heeft vijftien kinderen. Hij is zeer familiair en heeft een hartelijke relatie met zijn vrouwen en kinderen. Zijn echtgenotes zijn

– Margareta Vogelsang, dochter van een vooraanstaand burger uit Moers, bij wie hij vier zonen en drie dochters heeft.

– Machtelina van Wouw, dochter van de drost van Vlieland, die hem twee zonen schenkt.

– Ida Hüls, weduwe van dominee Theodor Berk uit Kettwig in het graafschap Berg. Zij sterft – in 1672 – na vier maanden huwelijk met Samuel.

– Catharina Schnabel, dochter van de landschreiber van Batenburg, van wie hij zes zonen krijgt. Dit huwelijk is gesloten op 3 september 1672 in Baerl.

– Margareta Vorster, weduwe van Cornelis Swanenburg, een halfbroer van Matthias Nethenus.7

Samuel Neomagus (1701-1766), een van de opvolgers van Samuel Nethenus als predikant in Baerl, is de auteur van het eerste deel van de geschiedenis van de kerkelijke gemeenschap van Baerl: Relatio historica ecclesiae Baerlensis. In het geschrift van 62 pagina’s bespreekt Samuel uitvoerig de lotgevallen van zijn voorganger. De pagina’s 15 tot 46 zijn aan hem gewijd. De auteur van de Rheinkamper Pastorenschicksale heeft er dankbaar gebruik van gemaakt. Samuel Neomagus is ook de samensteller van Het Geslagt Register der Neomagüssen, de oudst bekende genealogie van de familie.