Blog Post

09
MRT
2010

V-5c Predikanten in een vijandige omgeving

Posted By :
Comments : Off

De Meierijse predikanten bevinden zich vooral in de tweede helft van de 17de eeuw in een vijandige omgeving. Met name Bernardus Waterbeek (hij schrijft zelf Waterbeecq), zijn schoonzoon Johannes Neomagus en in het begin van de 18de eeuw diens schoonzoon Willem Peijpers ondervinden het aan den lijve. Van de vijandigheden in de richting van Bernardus Waterbeek is het meeste bekend. Zowel in zijn standplaatsen Bakel en Eersel als van daarbuiten wordt hij bedreigd. Onbekendheid met de plaatselijke situatie speelt hem daarbij parten.

Rekesten

De Raad van State, de Staten-Generaal en de Raad van Brabant hebben het aardig druk met de rekesten van Bernardus Waterbeek.1 Het begint al in 1649 in Bakel. Hij verzoekt dan om een bekwame woning en beklaagt zich erover al een jaar geen traktement te hebben ontvangen. In 1650 heeft hij kennelijk onenigheid met de (katholieke) aannemer en vraagt hij opdracht te geven om het huis af te bouwen. In 1651 wil Waterbeek huur voor een huis in Helmond en geld voor het transport van zijn meubilair, omdat er in Bakel nog steeds geen pastorie voor hem is. In 1654 beklagen Waterbeek en zijn schoolmeester zich over vernielingen aan hun woningen.
Eenmaal in de gemeente van Eersel, Duizel en Steensel meent Waterbeek dat hij vrij, dus zonder huur te betalen, kan wonen op de pastorie in Duizel.2 Dat is niet juist, maar men informeert Waterbeek niet. De gemeente laat beslag leggen op enkele van zijn goederen, die daarop publiek worden verkocht. Als Waterbeek inzage vraagt in de stukken waaruit zijn ongelijk blijkt, weigert men dat. Waterbeek dwingt de inzage uiteindelijk via de Raad van State af.3

Brandstichting

In de nacht van 3 op 4 mei 1657 steekt men het strooien dak van de pastorie in brand, maar het vuur wordt tijdig ontdekt. Voor Waterbeek de bekende druppel. Hij stuurt een rekest naar de Staten-Generaal en vraagt (de katholieke inwoners van) Eersel, Duizel en Steensel stevig de wacht aan te zeggen en bij eventuele herhaling aansprakelijk te stellen voor de schade. Het leidt uiteindelijk tot een plakkaat van de Raad van Brabant over het probleem in zijn algemeenheid. Op advies van Waterbeek wordt daar nog een punt aan toegevoegd over het verhalen van de schade.

Wachtlopen

In 1667 vraagt Waterbeek het dorp ‘s nachts wacht te lopen in verband met recente overvallen en plunderingen. De dorpelingen weigeren dat voor de predikant en andere gereformeerden te doen. Opnieuw wendt Waterbeek zich tot de Raad van State, hetgeen leidt tot een resolutie waarin de inwoners wordt opgedragen behoorlijcke wacht ende zorgde te draegen voor de predikant. De landdrost en de kwartierschout moeten er op toezien dat niets ten nadelen van Waterbeek gebeurt.4

Uitschudding

In de nacht van 22 op 23 november 1669 wordt de voordeur van de pastorie van Waterbeek in Duizel met een bijl in tweeën geslagen en dringen zeven of acht schelmen, gewapend met messen en pistolen, binnen. Een overvaller zet de familie het mes op de keel, de rest maakt een strooptocht door de woning en neemt geld, kleren en zilverwerk in zakken mee. Iedereen, kraamvrouw en kraamkind incluis, wordt opgesloten in de kelder. Vanwege de baby besluit men de predikant in leven te laten. De familie weet zich te bevrijden en de oudste dochter van Waterbeek luidt de klok van de kerk van Duizel. Nog diezelfde nacht begint een klopjacht die een paar dagen later leidt tot de aanhouding van een aantal daders bij Diest, hemelsbreed zo’n veertig kilometer zuidelijker. Maar een plaatselijke kolonel laat hen ontsnappen.

Zakken met geld

De kwartierschout laat proces-verbaal opmaken. De schade is groot. Waterbeek heeft namelijk veel geld in huis, afkomstig van zijn eerste vrouw, bedoeld voor de schoolopleiding van de kinderen. Het gaat om twee zakken met elk tweeduizend gulden. Een bedrag van vierduizend gulden in 1669 is in 2015 globaal vergelijkbaar met zo’n 50.300 euro. Verder een zak met zilveren dukaten, een gouden trouwring en twee zilveren bekers. Het zilverwerk is juist voor de kraammaaltijd voor de dag gehaald en ligt voor de dieven voor het grijpen. En dan hebben we het nog niet over de kostbare kledingstukken en een muntenverzameling. De ‘uitschudding van Waterbeek’ kent een lange nasleep. Zowel de Haagse als de Brusselse Raad van State houden zich met de zaak bezig. Pas medio 1672 is de schade vergoed.5

Paepse stoutigheden

In de 18de eeuw zien we minder ‘paepse stoutigheden’. De protestanten in Staats-Brabant passen zich meer aan de plattelandscultuur aan. Maar voor strenge predikanten blijft het leven zwaar.6 Willem de Vries, die veel onderzoek doet naar protestantse Brabantse families, meent dat de ‘stoutigheden’ een andere achtergrond hebben. ‘In wezen zijn het vaak niet anders dan wat men in Brabant ook nog ‘schavierigheden’ noemt, baldadigheden van zeker niet het beste en verstandigste deel der bevolking, speciaal van de katholieke dorpsjeugd die haar overmaat aan energie botviert op die zo gehate protestanten.’ Als de overheid een onderzoek instelt sluit de katholieke dorpsgemeenschap zich tegenover de protestanten aaneen.
De Vries: ‘Wie objectief kennisneemt van zulke ‘paepse stoutigheden’ merkt al spoedig dat zelden of nooit protestantse boeren het slachtoffer zijn.  Naar zijn overtuiging zijn de meeste van de vaak ernstige baldadigheden veeleer uitingen van het buurrecht dat van ouder tot ouder is overgeleverd en teruggaat tot op vóór-christelijke tijden. Ze zijn dus heidens van oorsprong. Wie zich niet aan de tradities stoort, zoals de dominee en de schoolmeester, plaatst zich buiten de gemeenschap van de buren en is als het ware vogelvrij’. De Vries heeft van zijn opvattingen over de achtergrond van de ‘paepse stoutigheden’ de eerste stelling gemaakt bij zijn proefschrift over de Maatschappij van Welstand.7
Frank Meijneke, die de reisbeschrijvingen van dominee Stephanus Hanewinckel bundelt: ‘De protestanten blijven getalsmatig altijd een sterke minderheid in de Meierij, Peel en Kempen. De protestantisering van deze gebieden is vanaf het begin een moeizaam proces. Het komt eigenlijk alleen institutioneel met dwang van de grond. De geleefde werkelijkheid van het protestantisme blijft altijd beperkt tot een relatief kleine kring van lidmaten en toehoorders’.8

  1. BHIC, Resoluties Raad van State 1648-1672, inv.nrs 190-216, toegangsno. 178. Ook: Archiefcollectie Henk Beijers.↩

  2. Van Asseldonk, De Meierij ontrafeld, p. 120: Volgens resoluties van de Raad van State van 9 maart en 15 augustus 1701 zijn de regenten van de plaatsen in de Meierij verplicht om de predikanten van een ambtswoning te voorzien. De predikanten betalen daarvoor een door de overheid vastgestelde vergoeding van zestig gulden per jaar aan het dorp.↩

  3. RANB, coll RA, inv.nr. 198, resolutie Raad van State 10 april 1656.↩

  4. ARA, archief SG, inv.nr. 5052, rekest van 25 maart 1667.↩

  5. De Rosdoek, nr 77, maart 1966, heemkundige studiekring De Acht Zaligheden, artikel over Bernardus Waterbeek. pag. 129-138. Dit artikel gaat gedetailleerd in op de lotgevallen van de dominee en zijn gezin, met name op de ‘grote uitschudding’ van 1669.↩

  6. Ach Lieve Tijd, deel 1, bevat veel informatie over de relatie tussen katholieken en protestanten.↩

  7. Mr. dr. W. de Vries, Maatschappij van Welstand en Protestantse Noord-Brabanders, in Brabantse Leeuw 1976, pag. 197 e.v.↩

  8. Op reis, p. 46.↩

About the Author
Copyright © 2010 Neomagus.nl. Alle rechten voorbehouden.