VII-18 Bastiaan Johannes Neomagus
Comments : Off
(1740-1827), predikant,
zoon van predikant Johannes, VI-12
Dominee Johannes Neomagus krijgt op 12 september 1735 het zesde kind (Anna Petronella) van zijn vrouw Johanna van Bemmel. Dat kind sterft drie maanden oud. Moeder Johanna sterft vervolgens, 45 jaar oud, op 4 december 1738. Ruim een jaar later, op 14 februari 1740, hertrouwt Johannes met Ida Helena van de Werk. Uit dat huwelijk wordt, bijna negen maanden later, op maandag 7 november ‘s morgens 8 ten elf uren in Gerwen, waar men sinds 1735 op de pastorie woont, het eerste kind geboren.1
Voornamen
Vader Johannes doopt zijn zoon op zondag 13 november 1740 in de kerk van Nuenen. Hij krijgt dan volgens de doopinschrijving de naam Bastiaan. Vader schrijft er bij dat het kind is vernoemd naar grootvader Bastiaan van de Werk en na des kints vader, dus naar dominee Johannes zelf. Vandaar dat we Bastiaan ook tegenkomen als Bastiaan Johannes. Hij schrijft later zelf Sebastiaan Johannes.
Verwachtingen
Zynde d’Oudsten Zoon van ‘t tweede Bedde, een Jongeling van geen geringe verwagting, thans op de vierde Latynsche School te s’Bosch, en geschikt ten H. Dienste: den Hemel vervulle in dezen Jongeling door zyne genade den Wensch der welmeenende, en door heuchelyke uitkomste de hoop en zugtingen van de bedroefde Weduwe en Kinderen, die het smertelyk verlies van haaren geliefden Man en Vader zo bitterlyk betreuren. Op deze manier wordt Sebastiaan opgevoerd in een necrologie van zijn vader Johannes Neomagus.2
Studie
Bastiaan volgt dus eerst een Latijnse School in ‘s-Hertogenbosch en is op 16 september 1764 als student in de theologie ingeschreven in Leiden. Bij zijn inschrijving staat 20 jaar als leeftijd, maar hij is dan al 24. Als er in 1769 een album amicorum, een vriendenboek, wordt samengesteld voor de medicus Nicolaus Honkoop, levert ook Bastiaan daaraan een bijdrage. Het boek is op 9 oktober 1769 in Leiden uitgegeven en berust nu in de Koninklijke Biliotheek. Vanuit Leiden gaat hij met attestatie van 22 april 1770 naar de classis Peel- en Kempenland.3 Dominee Hermanus Hanewinckel, de opvolger van zijn vader in Nuenen en Gerwen, noteert Bastiaan bij zijn visitatie van 22 mei 1772 als lidmaat. Hij zet hem als derde op de lijst, na zichzelf en de erfsecretaris.
Alphen
Op 23 juni 1773 wordt Bastiaan als kandidaat, proponent, toegelaten. Het is een periode met meer aanbod dan vraag naar predikanten. Bastiaan behoort tot de ‘eeuwige proponenten’. Hij moet wachten tot mei 1777, hij is dan 36 jaar, alvorens hij een standplaats krijgt als predikant. Hij verlaat dan het ouderlijk huis. De dominee schrijft hem op 8 mei uit. Op 3 augustus van dat jaar wordt hij bevestigd in Alphen – de Nederduitse gereformeerde gemeente Alphen en Riel – , waar hij per 1 mei 1819 met emeritaat gaat. Hij is dus 42 jaar predikant in dezelfde gemeente.
Classis
Bastiaan Neomagus komt enkele keren voor in de handelingen (notulen) van de vergaderingen van de Classis Breda, waartoe Alphen behoort.4 De predikanten van de classis komen als regel twee keer per jaar bijeen en bespreken dan uiteenlopende zaken. De classis is onder meer belast met het toezicht op de handhaving van de rechtzinnigheid in de leer, ze bemiddelt bij geschillen, en houdt toezicht op predikanten, kerkenraden en hervormde gemeenten. Bij toerbeurt zijn de predikanten preses (voorzitter), assessor (vice-voorzitter) of scriba (secretaris, notulist).
Toelating
In Alphen is een vacature sinds het overlijden van dominee Petrus van Drunen op 22 april 1776. In de vergadering van de Classis Breda van 2 april 1777 komt het beroep aan de orde dat de gemeente van Alphen op 19 november 1776 heeft uitgebracht op Neomagus, niet nadat de prins van Oranje-Nassau op 9 oktober 1776 een acte van collatie heeft getekend. Collatie staat voor het recht om een predikant te benoemen. De prins heeft dat recht omdat de Stad en Baronie van Breda onder hem vallen, en daartoe behoort ook Alphen. Op 27 november 1776 geeft de magistraat van Alphen zijn fiat.Examen
Na de schout van Alphen en de stadhouder van stad en baronie stemt de classisvergadering in met de beroeping. Neomagus is aanwezig en stemt toe, waarna er een afspraak wordt gemaakt voor een peremptoir, afrondend examen dat afgenomen wordt door een afvaardiging van de Synode van Zuid-Holland. Op 16 juni 1777 stelt de classisvergadering vast dat Neomagus kan worden aangenomen, op 3 augustus doet hij zijn intrede in Alphen en op 2 september is hij voor de eerste keer als predikant deelnemer aan de vergadering.
Notulen
In de vergadering van 18 juni 1782 is Neomagus de scriba. Hij treft het niet, want de visitatiecommissie brengt rapport uit, de verkiezing van kerkenraadsleden staat op de agenda, ook het reglement voor de kerkenraadsvergaderingen en daarnaast nog de gewone agendapunten. Neomagus schrijft 22 foliovellen vol en besluit met: Eindelijk is deeze vergadering, door Ds Praeses met dankzegging aan God, beslooten. Daaronder prijkt zijn fraaie handtekening. In september is Neomagus zelf praeses en in de eerste vergadering van 1783 assessor.
Handschrift
Bastiaans prachtige handschrift en handtekening staan ook op een verklaring die hij op 9 januari 1787 opstelt. Hij geeft zijn broer Thomas Neömagus – let op het trema – procuratie om de zaken af te wikkelen van de verkoop van de pastorie in Gerwen, nagelaten door hun moeder Ida Helena van de Werk.5 De pastorie komt dan op naam van zijn schoonzus Dilia de Jong, weduwe van Bastiaans (stief)broer Godfried.Financiële problemen
Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig is Neomagus steeds vaker absent of komt hij te laat, in welk geval de notulist bij zijn naam de aantekening sero venientes plaatst, laatkomer. Het is niet duidelijk wat er precies aan de hand is. Wel stellen we vast dat Neomagus af en toe problemen heeft. Zo moet hij in 1786 een lijst van obligaties van de diaconie aanleggen omdat de diaconierekening niet in orde is. Ook in 1797 spelen financiële perikelen in Alphen. De visitatoren tekenen de rekening niet en Neomagus moet de ontbrekende zaken verklaren.
Keuchenius
De classis behandelt uiteraard ook ingekomen stukken, waaronder enkele keren brieven van J.A. Keuchenius, agent van de Generaliteitsclassen in ’s-Gravenhage. Deze Jacob Arnold Keuchenius (1753-1837) is een zoon van dominee Paulus Keuchenius en Emilia Neomagus uit Hilvarenbeek. Een andere bekende voor Sebastiaan is dominee Jan Duymar van Twist, die in Oisterwijk en in Oosterhout staat en eveneens lid is van de classis Breda. Duymar van Twist is een zwager van Samuel Keuchenius, de oudste zoon van Emilia Neomagus.
Chaam
Na het overlijden van Bastiaans broer Benjamin, in 1794 in Steenbergen, maakt zijn weduwe een lijst op van personen aan wie een bericht dient te worden verzonden. Op die lijst staat ook Bastiaan met als plaatsnaam Caam, nu Chaam. Dat is opmerkelijk want Chaam heeft een eigen protestantse gemeente, vanaf 1808 samen met Baarle-Nassau. Alphen komt er pas bij in 1819 na het emeritaat van Bastiaan. Hij woont op het eind van de 18de eeuw dus in Chaam. Thomas bezoekt zijn broer daar al in 1790. Het betekent wel dat er in Alphen in de regel één kerkdienst per zondag wordt gehouden, de vermaning van de classis ten spijt om twee keer per zondag een dienst te houden zoodra het aantal van ledematen en de lust om te komen daar enigszins gelegenheid toe geeft. Neomagus vindt het aantal ledematen (13) kennelijk te gering en zodoende vergaat hem ook de lust om een tweede kerkdienst te houden.Monument
Bastiaan gaat in het op zeven kilometer afstand gelegen Chaam wonen omdat hem in Alphen de huur is opgezegd en hij kennelijk geen andere geschikte woning kan huren. In de heemkunderubriek van het Nieuwsblad van het Zuiden van 5 juli 1969 is te lezen dat Neomagus van 1779 tot 1785 de woning huurt die nu het adres Molenstraat 8 in Alphen heeft, een rijksmonument met een trapgevel van het Dordtse type uit 1614/1619. Het is achtereenvolgens de woning van de koster (1614), familie De Roy (1637-1724), waarvan de leden bestuurlijke functies vervullen als schepen, stadhouder en schout, en dominee Petrus Becude (1735). In 1779 koopt Cornelis Kouwenberg het pand en verhuurt het dan aan dominee Neomagus. In 1785 gaat Kouwenberg er zelf wonen en begint er een pension voor welgestelde lieden. Tussen 1875 en 1960 zit in een bijgebouw een leerlooierij en in 1963 restaureert architect J. Backx het monument, waarin hij ook woont.Kleine gemeente
In Alphen, Chaam en Baarle-Nassau hebben de predikanten in die tijd geen pastorieën. In 1767 doen de predikanten vergeefs een poging om daar verandering in te brengen. De predikanten krijgen van het kantoor van de geestelijke goederen zestig gulden per jaar om een woning te huren. Dat is niet altijd eenvoudig. In Alphen zijn maar een paar woningen geschikt voor de predikant. En daarbij komt: wie verhuurt er aan een predikant, de leider van de ketters? Verder zijn deze dorpen in die tijd erg arm. De gereformeerde gemeente van Alphen is zo klein, dat ze geen kerkenraad kan vormen. De classicale moderatoren – het dagelijks bestuur van de classis Breda – vervult de taken van de Alphense kerkenraad.
Franse tijd
Bastiaan Neomagus krijgt te maken met de Franse tijd. Op 21 oktober 1794 wordt in ’s-Hertogenbosch de vrijheid van godsdienstoefening afgekondigd. De Nationale Vergadering van 5 augustus 1796 scheidt per decreet kerk en staat formeel wegens het doen ophouden eener bevoorregte Kerk. Na het overlijden van de Chaamse predikant David Hoogeveen, in november 1795, treden Neomagus en dominee Andries van der Valk uit Baarle-Nassau op als consulent voor Chaam, dat een 40-tal lidmaten heeft. Van der Valk vlucht enige tijd voor de Franse troepen, Neomagus blijft maar laat in Chaam veel op zijn beloop. In 1799 krijgt Chaam weer een eigen predikant in de persoon van Hendrik Jacob van Nouhuys. De classis dringt er bij Neomagus steeds op aan om in zijn standplaats Alphen te gaan wonen. Hij verhuist kort na de eeuwwisseling.
In 1803 zijn de dominee Neomagus van Alphen en Jacobus Johannes van Flodrop van Gilze consulent in Baarle-Nassau, waar dominee Van der Valk met emeritaat is. De evenals Neomagus ongehuwde Van Flodrop, in 1758 in Oerle geboren, zijn verre verwanten. Dominee Cornelius van Nimwegen uit Son trouwt als weduwnaar van Jacoba van Flodrop met Godefrida Neomagus. Godefrida is een kleindochter van vorster Godefridus Neomagus, een halfbroer van Sebastiaan Neomagus uit Alphen. Maar dit terzijde.
Staatsregeling 1798
In 1798 komt een staatsregeling tot stand, kortweg inhoudend dat de betaling van de predikantstraktementen na drie jaar stopt en de kerkgebouwen en pastorieën toekomen aan het kerkgenootschap met het grootste aantal leden. In de praktijk betekent het, dat ze moeten worden teruggegeven aan de katholieken. De gereformeerde gemeenten van Alphen, Chaam en Gilze gaan hiertegen in beroep, hierbij gesteund door de classis van Breda en de synode van Zuid-Holland. Deze gecoördineerde aanpak blijkt uit de gebruikte argumenten.
Voorstel
Dominee Neomagus voorziet grote problemen voor zijn gemeente als de uitbetaling van traktementen over drie jaar wordt stopgezet. Hij stuurt de municipaliteit (gemeente) van Alphen een brief met een opmerkelijk voorstel. Hij wil de huidige situatie nog drie jaar handhaven en intussen overleg voeren met de gemeentebesturen van Alphen en Chaam, de katholieken, de abdij van Tongerlo (die er bezittingen heeft) en de gereformeerde gemeenten van Alphen en Chaam om te komen tot een schikking door bij voorbeeld de kerkgemeenten van Alphen en Chaam te verenigen, de kerk van Alphen terug te geven aan de katholieken en de kerk van Chaam te blijven gebruiken voor de nieuwe gecombineerde gereformeerde gemeente.
Staatsregeling 1801
De katholieken wijzen het voorstel af. Na bemiddeling van de Eerste Kamer van het Vertegenwoordigend Lichaam – vergelijkbaar met de huidige Tweede Kamer – komt er een nieuw schikkingsvoorstel: geef in Chaam de katholieken de grote kerk terug. De protestanten krijgen dan de bouwvallige Luciakapel en een uitkering van ruim 510 gulden. Zover komt het niet, want de staatsregeling van 1801 zet een streep door alle niet afgeronde procedures tot teleurstelling van de katholieken.
Lodewijk Napoleon
Koning Lodewijk Napoleon bepaalt op 4 mei 1809 dat de katholieken hun vroegere kerkgebouwen terugkrijgen en dat de gereformeerden financieel gecompenseerd worden om aan een geschikt gebouw te komen voor hun erediensten. De koning wil bovendien een aantal gereformeerde gemeenten combineren. Met het oog op de naderende inlijving van het Koninkrijk Holland bij het Franse keizerrijk, worden alle decreten inzake het bezit van de kerkgebouwen op 18 december 1809 andermaal opgeschort.
Geen traktement
Na de opheffing van de Nederduitse gereformeerde kerk als bevoorrechte religie dreigen niet alleen de staatsinkomsten van predikanten te vervallen, ook die van kosters, schoolmeesters en vorsters. Tal van schoolmeesters en vorsters gaan in de ambtenarij. Zo wordt koster-schoolmeester Willem Neomagus, die oom zegt tegen Bastiaan, vanaf 1798 ontvanger der belastingen. Zijn broer Jan Neomagus wordt in 1798 ‘voormalig vorster’ genoemd. Vanaf 1810 krijgen de predikanten slechts een deel, later helemaal geen traktement meer. Pensioenen worden niet uitbetaald. Hoe dominee Neomagus in Alphen rond komt, vertelt de geschiedenis niet. Drie zussen en een broer wonen bij hem in en mogelijk hebben zij voldoende financiële middelen.
Opheffing Alphen
Het beleid om kleine predikantsplaatsen te combineren en/of op te heffen, wordt onder koning Willem I voortgezet. Het is in feite een bezuinigingsoperatie. De maatregel wordt in de praktijk toegepast als er een vacature ontstaat. De predikantsplaats Alphen is zodoende pas opgeheven na het emeritaat van dominee Neomagus. Bij Koninklijk Besluit van 6 maart 1819 zijn de hervormde gemeenten van Alphen, Chaam en Baarle-Nassau gecombineerd. Gilze is al in 1818 verenigd met Chaam. In 1810 ontstaat de burgerlijke gemeente Alphen en Riel. De gereformeerden van Riel vallen onder Hilvarenbeek. Er is geen sprake geweest van een kerkelijke gemeente van Alphen en Riel, zoals soms wordt beweerd.
Kapelletje
Neomagus blijkt in 1798 een vooruitziende blik te hebben! De katholieken van Alphen krijgen hun kerk terug. Zij dienen als tegenprestatie een stuk grond te schenken waarop de hervormden eerst een eigen kerkje kunnen bouwen. De katholieken betalen voor de bouw 1600 gulden, de overheid 1300. In 1821 is het met gebruikte materialen gebouwde eenvoudige zaalkerkje klaar. Het wordt sindsdien het kapelletje genoemd en is nu het streekmuseum. De grote Willibrorduskerk is pas toen, in 1821, officieel overgedragen.6 Op de toren na is de kerk in 1909 gesloopt en vervangen door nieuwbouw.Er is na het vertrek van Neomagus nog maar een keer per vier weken een hervormde dienst in Alphen. Opmerkelijk is, dat de oude Ledevaertkerk van Chaam na felle protesten uiteindelijk in handen blijft van de protestanten.7 Rijkswaterstaat bouwt er voor de katholieken een waterstaatskerk.
Huishouding
Bastiaan blijft ongehuwd. In 1810 bestaat het huishouden in Alphen uit de 70-jarige dominee, zijn 55-jarige ongehuwde broer Thomas, zijn 67-jarige ongehuwde zuster Alida, zijn 77-jarige ongehuwde halfzuster Samuelina en Catharina Leenen, vermoedelijk de huishoudster.8 Ook zus Christina, weduwe van notaris Philip de Rooij uit Someren, woont later bij hen in.
Hilvarenbeek
In Alphen sterven Samuelina (1816) en Thomas (1819). Als emeritus-predikant vestigt Bastiaan zich in 1819, met zijn zusters Alida en Christina, in het nabije Hilvarenbeek. De Neomagi treffen in dit 1800 inwoners tellende dorp meer geloofsgenoten dan in Alphen. Hilvarenbeek telt in 1798 zelfs 86 lidmaten, in 1823 overigens nog maar 53. Veel protestanten trekken in en na de Franse tijd weg uit Brabant, waar de katholieken het weer voor het zeggen hebben. De keuze voor Hilvarenbeek kan ook zijn ingegeven door familiebanden. Maria Keuchenius woont er, de dochter van dominee Paulus Keuchenius (1710-1779) en Emilia Neomagus (1717-1793). Emilia’s vader Samuel en Sebastiaans vader Johannes zijn achterneven. Hun vaders en grootvaders bedienen als predikant de halve Kempen en kennen elkaar dus.
Lodewijkskerkje
In 1799 komt de kerk van Hilvarenbeek weer in katholieke handen. Maria Keuchenius, inmiddels weduwe van Johannes van der Burgh, secretaris van de dingbank, stelt dan haar koetshuis beschikbaar voor de protestantse diensten. In 1809 wordt er het Lodewijkskerkje in gebruik genomen, gebouwd dank zij een gift van koning Lodewijk Napoleon. In die tijd is Jacob van Heusden – van 1792 tot 1839 – predikant in Hilverenbeek. Hij is in 1822 mede-oprichter van de Maatschappij van Welstand waaraan vanaf 1861 Bertus Neomagus als administrateur is verbonden. Het kerkje staat aan het Vrijthof, het centrale plein van Hilvarenbeek, naast de oudere pastorie met een plaquette die herinnert aan dominee Van Heusden. Bastiaan Neomagus is ongetwijfeld een trouw bezoeker geweest van de diensten in het kerkje, officieel het Andreaskerkje.
Overlijdens
In Hilvarenbeek wonen de roomsche meid Jacoba van Tongeren en de gereformeerde knegt Jacobus Heeremans, beiden twintigers, in bij de twee tachtigers.9 Alida sterft in Hilvarenbeek op 20 april 1826.10 Bastiaan hemelt een jaar later, 86 jaar oud, op 12 mei 1827, ‘s namiddags om 10 uur, zoals blijkt uit de overlijdensakte, opgemaakt op 14 mei. De aangevers van het overlijden zijn twee inwoners van Hilvarenbeek, die als ‘bekenden’ van de overledene worden omschreven.11 Christina, de laatst overblijvende uit het gezin van de Nuenense dominee Johannes, is dan al naar Gemert vertrokken, waar een zoon van haar woont.12 Ze sterft daar op 9 januari 1833.
Nederlandschen Achterstand
Op 12 mei 1827 sterft Bastiaan. Op 19 mei 1827 staat in de Staatscourant een bekendmaking onder de kop ‘Liquidatie van den Nederlandschen Achterstand’. Met als toevoeging: ‘Suppletoire restantstaat van verevening van den 1sten augustus 1826 tot ultimo 1827’. In de daaronder staande lijst staat achter nummer 18.692 B.J. Neomagus te Alphen. Ook J. Monhemius te Maasbommel komt voor op de lijst. Hij is daar de opvolger van dominee Willem Neomagus. De term ‘Nederlandsche Achterstand’ betreft een staatsschuld in de vorm van achterstallige betalingen en tractementen uit de Franse tijd. De publicatie is bedoeld om erfgenamen attent te maken op het feit, dat de ervan van de overledene mogelijk nog geld tegoed heeft van de staat.
Laatste predikant Neomagus
Met Bastiaan sterft in 1827 de laatste predikant met de naam Neomagus. Zijn heengaan betekent het einde van een in 1558 begonnen en 269 jaar lange periode waarin sprake is van een dominee Neomagus. Er blijven na 1827 tot nu toe, dus tot in de 21ste eeuw, wel predikanten in de familie, maar met een andere achternaam.
RANB, DTB Nuenen, boek 9.↩
Boekzaal, januari 1762, p 79-80.↩
CBG, dossier De Vries, lijst van attestaties van Neomagi uit Leiden.↩
BHIC, Handelingen Classis Breda. toeg.no 255, inv.no’s 7 en 8.↩
Biljouw.↩
Informatie uit Alphen en Riel in oude ansichten.↩
De informatie over Sebastiaan in Chaam en Alphen is van 1. dr. J. Vree, van wiens hand het artikel is De gereformeerde gemeenten van Alphen, Baarle-Nassau, Chaam, Gilze en Rijen, 1795-1820 in Van Tweeën Een. Kerk en West-Brabant door de eeuwen heen, bibliotheek BHIC nr. 1142/9B14. 2. Bram Vroon, Werd het donker in het zuiden? De gereformeerde gemeenten ten zuiden van de grote rivieren van de Bataafse revolutie tot de eerste jaren van het Koninkrijk der Nederlanden (1795-1825), opgenomen in het Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1800, jaargang 10, Zoetermeer z.j. 3. Bram Vroom, Vier eeuwen protestantisme in het zuidoosten van de Baronie van Breda. De geschiedenis van de Protestantse gemeente te Chaam c.a.Delft, 2006.↩
CBG, Dossier De Vries, losse aantekening.↩
RAT, BR Hilvarenbeek, kopie in FAJN.↩
RANB, MvS Oirschot, inv.nr 8, mem.nr. 182, Hilvarenbeek.↩
RANB, BS Hilvarenbeek. Kopieën van beide overlijdensaktes in FAJN.↩
RANB, MvS Sint-Oedenrode, toegang 036.03.09, inv.nr 30, mem.nr. 210, Gemert.↩
