Arnold(us) Gerardi Neomagus is in 1579 de tweede predikant van Bergambacht en Ammerstol. Een predikant is meestal rond zijn 25ste afgestudeerd en heeft in die jaren snel een standplaats. Hij blijkt in 1626 nog te leven. Zijn naam geeft aan, dat Arnold de zoon is van een Gerard en afkomstig is uit Nijmegen.

De Staten-Generaal verlenen vereeringen voor opdragten van boekwerken en geven daar een geldelijke vergoeding voor. Van november 1612 dateert een vertaling van Arnoldus Neomagus van een brief van de apostel Paulus aan de Romeinen, een stuk in het Latijn van David Pareus van de Academie van Heidelberg, uitgegeven in Dordrecht: De verclaringe over den goddelijcken brief des apostels Pauli tot den Romeynen. Hiervoor kent de Staten-Generaal Neomagus de somme van hondert twintich ponden van xl grooten ‘t stuck toe.

Op 25 maart 1615 ontvangt hij nog eens 50 ponden van hetzelfde formaat voor de presentatie van het boek Expeditio Mauritiana Flandrica, over de veldtocht van prins Maurits die eindigde met de slag bij Nieuwpoort op 2 juli 1600.1 Dat boek verschijnt in 1615 in Gouda en in 1617 in Leiden. Arnolds boek is te vinden in de librijecollectie van het Streekarchief Midden-Holland te Gouda (Groenehart Archieven).2 Daar staan twee exemplaren met aantekeningen die met de hand zijn geschreven. Er is ook een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en in de Bibliothèque Nationale in Parijs.3 Het boek wordt abusievelijk ook toegeschreven aan ene Anton Neomagus.

Na een ambtsperiode van veertig jaar wordt hij in 1619 afgezet vanwege zijn remonstrantse leer. In het begin van de 17de eeuw treden in de gereformeerde kerk, gebaseerd op de leer van Calvijn, theologische geschillen aan het licht. In 1610 dient een groep Calvijncritici bij de overheid en de kerk een verzoekschrift, een remonstrantie, in over de verplichtingen rond de belijdenis en de verhouding tussen kerk en staat. Een belangrijk geschilpunt betreft de predestinatie, de voorbeschikking, dus de vraag of de gelovige wel of niet bij voorbaat kan rekenen op de zaligheid. Of: staat al vóór je geboorte vast of je naar de hemel of de hel gaat? De remonstranten verwerpen die opvatting.

Voorgangers in het conflict zijn de Leidse hoogleraren Arminius en Gomarus, die Arminianen en Gomaristen worden genoemd en later remonstranten en contraremonstranten. Gomarus is voor een strenge uitleg van de leer, Arminius kent ook invloed toe aan de menselijke wil en aan het doen van goede werken. De remonstranten krijgen de steun van de regenten en van raadspensionaris Johan van Oldenbarneveldt, die de staatskerk dwingt de remonstranten te tolereren. De contraremonstranten hebben de steun van de burgerij en van prins Maurits.

Om ongeregeldheden te voorkomen legt Van Oldenbarneveldt de contraremonstrantse predikanten in Holland een preekverbod op en zet hij huursoldaten in. Maurits op zijn beurt vervangt de remonstrantse stadsbestuurders en ontslaat de huursoldaten. Hij laat Van Oldenbarneveldt en Hugo de Groot gevangen nemen. De eerste wordt in 1619 wegens hoogverraad onthoofd, de tweede vlucht in een boekenkist uit slot Loevestein en gaat naar het buitenland.

De Staten-Generaal beleggen in Dordrecht een nationale synode, een kerkvergadering, die van 13 november 1618 tot 9 mei 1619 bijeenkomt. De remonstranten zijn niet als gelijkwaardigen van de partij, maar zitten in het beklaagdenbankje. De vergadering stelt de Dordtse leerregels op en veroordeelt de ruimere remonstrantse leer. Alle predikanten dienen de synodebesluiten te ondertekenen op straffe van uitsluiting. Zo’n tweehonderd weigeren en worden ontslagen. Zij moeten beloven niet meer te preken of worden het land uitgezet.

Vanaf 1619 bestaat er een Remonstrantse Broederschap, de eerste protestantse kerk die door de Oranjes is verboden. In de eeuwen daarna vinden kritische theologen onderdak bij de remonstranten en in de 19de eeuw omarmen de remonstranten als eersten de nieuwe inzichten van de wetenschap. Vanaf 1915 kennen remonstranten vrouwelijke predikanten en in 1986 zijn zij de eerste kerk die het huwelijk van mensen van gelijk geslacht inzegent. Else van Steenis (1935-2000), dochter van Jo van Steenis-Neomagus (deel IV, XII-6) is bij haar overlijden remonstrants predikant in Meppel. Na het overlijden van oud-koningin Juliana (1909-2004) zijn veel traditionele protestanten verontwaardigd te horen dat zij bijeenkomsten heeft bijgewoond van de vrouwelijke remonstrantse predikant die ook de uitvaartdienst leidt.4

Uit het notulenboek van de classis Gouda blijkt dat dominee Arnoldus Neomagus de remonstrantse leer ook in Bergambacht verkondigt. Op 26 november 1618 – dus tijdens de Dordtse kerkvergadering – wordt in de classisvergadering gesproken over de onbehoorlijcke handelingen die soo in leven als in leere bij Arnoldus Neomagus, predicant tot Berchambacht sijn gepleegt. Om dit officieel te bevestigen wordt ambachtsheer Frederik van Zuylen, de slotheer van ’s Heeraartsberg, gevraagd een verklaring op te stellen over leer en wandel van de predikant.

Uit de notulen van de classisvergaderingen blijkt dat de vorige slotheer, de vader van Frederik van Zuylen, in 1605 al onenigheid met Neomagus heeft over diens vrijzinnige prediking. In de classisvergadering van 12 februari 1619 staat dat de predikantsplaats vacant is. De ambachtsheer heeft het recht predikanten aan te stellen en te ontslaan en heeft Neomagus in december geschorst in afwachting van de uitspraken van de nationale synode. Die veroordeelt de remonstrantse leer en laat het optreden tegen de afvallige predikanten over aan de provinciale synodes.

De onderzoekscommissie van de Zuid-Hollandse Synode, die van 23 juli tot 17 augustus 1619 in Leiden vergadert, stelt vast dat Neomagus onzuiver is in de leer van de volmaakte onderhouding van de geboden van God en dat hij onder meer predikt dat ook een heiden zalig kan worden. Hij wordt voorts beticht van oneerlijkheid en men vindt dat hij geheel onrustig in zijne predicatiën is. Hij krijgt de kans zijn dwaling te herroepen, verschijnt niet en verklaart schriftelijk dat hij niet instemt met de besluiten van de nationale synode.

De provinciale synode zet Neomagus, met instemming van de ambachtsheer, uit zijn ambt. Een deputatie van de classis Gouda komt hem dat meedelen en de uitspraak wordt voorgelezen in de kerk van Bergambacht. Uit de notulen van 7 oktober 1619 blijkt dat Neomagus als schoolmeester is opgetreden en de slotheer wordt verzocht daar tegen op te treden. Zo moet de oude predikant na een ambtsperiode van veertig jaar – van 1579 tot 1619 – nog naar ander werk uitzien om in zijn levensonderhoud te voorzien. Op 1 september 1619 is Antipas van der Borre als opvolger van Arnoldus Neomagus in Bergambacht bevestigd.5

Neomagus wordt in augustus 1619 met zijn collega Lucas Molanus naar Waalwijk gedeporteerd, na eerst nog op het bezit van brieven te zijn onderzocht.6 Hij schrijft daar een pamflet tegen de gang van zaken op de Dordtse synode: ’t Hemelsch Synodus ende rechtmatigh oordeel gehouden tot Zion tegen ’t Aerdsche Synodes Nationael ende Onrechtveerdich Oordeel, ghehouden binnen Dordrecht in de Dool-Cappelle Anno 1618 en 1619. Met privilegie des Alderhooghsten tot aen het eynde der wereldt.  Hij weigert de gepubliceerde tekst evenwel te erkennen omdat zijn Antwerpse uitgever Henricus Slatius bij het gereedmaken voor de druk dusdanige veranderingen aanbrengt, dat de toon ervan nodeloos scherp en bitter is.

De website www.worldcat.com noemt in 2008 drie uitgaven met nagenoeg gelijke titels, uitgegeven in 1619 en 1620. Het pamflet krijgt een brede verspreiding en is ook nu nog aanwezig in binnen- en buitenlandse bibliotheken.7 De bibliotheek van het stadsarchief van Dordrecht heeft twee exemplaren, nummers 17066 en 29001. Het werk is ook te vinden in de universiteitsbibliotheken van Amsterdam (zowel de gemeentelijke als de vrije universiteit), Leiden en Utrecht. Ook de National Union Catalog Pre 1956 van de Library of Congress, de nationale boekencatalogus van de Verenigde Staten van vóór 1956, maakt melding van deze uitgave, en wel in boek 410 onder nummer NN 0109735 MH-AH. Samen met enkele collega’s, onder wie Jacobus Arminius en toch weer Henrick Slatius, verschijnen daarna nog vijftien pamfletten betreffende de Dordtse Synode.

De Remonstrantse Broederschap wijst hem aan voor de bediening in Heusden, maar tijdens een vergadering op 18 mei 1621 in Keulen blijkt dat hij tot dan toe verstek laat gaan. Hij meent dat het niet mogelijk is zonder begeleiding veilig in Heusden te komen. Neomagus preekt in 1621 wel, zij het zonder toestemming, in Amsterdam. In dat jaar schrijft hij nog een pamflet in twee versies: Openinghe der Synodale Canones, begrepen in het eerste (andere versie: tweede) hooftstuck,waer in claerlijck bewesen wort hoe onghefondeert de selve zijn, ende strijdich met de schriftuere, nature Godts, ende de gesonde reden. Vraechswijse voorgestelt. Beide uitgaven – ’t Hemelsch synodes en Openinghe der synodale canones – zijn ook te vinden in de British Library in Londen, catalogus deel 169, pag. 742. De auteur heeft de British Library in september 1989 bezocht.

Neomagus vervreemdt daarna meer en meer van de broederschap en tekent tenslotte de ‘akte van stilstand’ waarom hem al in 1619 is gevraagd.8  De Staten van Holland kennen hem op 21 september 1626 voor een jaar de som van 300 pond toe. Daarna is niets meer van hem bekend. Wel weten we dat op 13 oktober 1645 in Utrecht is begraven Margareta Snapius, die gehuwd is geweest met Arnoldus Neomagus.

Arnold Neomagus is geen lid van de familie Neomagus over wie de Genealogie Neomagus gaat. Hij is vermoedelijk afkomstig uit Nijmegen en latiniseert zijn naam. Hij noemt zich later overigens Arnoldus Rapenborch.9